استقبال مردم خراسان جنوبی از عید/آیین «کوزه شکنی و بی بی گردی»

خبرگزاری مهر؛ گروه استان‌ها- فاطمه زیراچی: نوروز، قصه آمدن یک سال نو و غصه رفتن یک سال کهنه را خبر می‌دهد؛ سالی با همه خوبی‌ها و بدی‌ها و تلخی‌ها و شیرینی هایی که می‌آید و حالا هم آخرین روزهای خود را می‌گذراند، شمارش معکوس طبیعت برای پایان سال شروع شده و همه مردم در جنب و جوش گرفتن جشن برای آغاز سال جدید هستند.

عید نوروز از باستانی‌ترین اعیاد ملی ایرانیان بوده که میراث مشترک و نماد وحدت فرهنگی ایرانیان محسوب می‌شود. این عید ملی در طول تاریخ همواره با آداب و رسوم و آیین‌های ویژه‌ای برگزار می‌شده که هر کدام از آیین‌ها بومی و مختص یک نقطه از کشور عزیزمان ایران است.

مردمان خراسان جنوبی نیز که همواره به دلیل فرهنگ و تاریخ غنی خود شناخته شده است، آیین های خاص و ویژه ای برای استقبال از نوروز دارند که بیشتر این آیین‌ها ریشه در تاریخ و فرهنگ این خطه کویری دارد.

با آغاز رویش و سرسبزی در طبیعت، جنب و جوش بین مردم نیز شدت بیشتری گرفته تا در آستانه بهار و هم زمان با رویش دوباره طبیعت، گرد و غبار از خود و خانه هایشان بزدایند و سالی میمون و مبارک داشته باشند.

بیرجندی‌ها اسفندماه را " ماه نوروز " می‌نامند و آن را مقدمه‌ی بهار می‌شناسند و برای استقبال از نوروز آیین هایی از جمله کاشت سرسوزی، سمنوپزان، رسم شاه مولایی، حنابندان، کوزه شکنی، نان پزان، ریگ و کوزه، شیرینی پزان، پرداخت دین، فاتحه‌خوانی خانه تکانی سال نو و آماده کردن آجیل شب عید مانند کشمش، عناب، نقل، پخته و ... و تفت دادن یا شور کردن تخمه و پسته را با شور و حال خاصی انجام می‌دهند.

کوزه شکنی

کوزه شکنی یکی از این مراسم‌ها بوده که در چهارشنبه آخر سال با نیت دفع بلا و آرزوی برکت در سال جدید برگزار می‌شود.

در برخی روستاهای خراسان جنوبی مردم عصر چهارشنبه آخر سال مقداری هیزم به پشت بام‌ها می‌برند و در کوزه ای مقداری آب، نمک، زغال و جو می‌ریزند.

بعد مقداری از آب کوزه را در چهارگوشه‌ی بام خالی می‌کنند، سپس بالای سردر ورودی منزل آمده، کوزه را محکم به زمین می‌کوبند و این بیت را می‌خوانند:

درد و بلای جونم هَتو کوزه ریزه/ اودرد و بلای کوزه، هَتوکوچه ریزه.

فلسفه این مراسم آن بود که مردم تمایل داشتند سال قدیم را با شکستن کوزه قدیمی به اتمام برسانند و به جای آن کوزه جدیدی را از آب چشمه یا قنات پر می‌کردند و بر سر سفره هفت سین قرار می‌دادند.

در برخی روستاها از جمله مناطق خضری مردم کارهای جالبی در کنار مراسم چهارشنبه سوری اجرا می‌کنند. اگر چهارشنبه آخر سال مصادف با شب چهارده ماه باشد، پیش از آنها هر خانواده، به تعداد افراد خانوار، سنگ های کوچکی را داخل یک کوزه می‌ریزند، آن گاه کوزه را داخل تنور و رو به قبله قرار می‌دهند. در شب چهارشنبه سوری، ریگ‌ها را از کوزه خارج می‌کنند و هم زمان با خارج کردن سنگ‌ها، یکی از اعضای خانواده شعری دوبیتی یا تک بیتی ای را به نیّت دیگران می‌خواند و به این ترتیب فال هر کدام را در سال آینده پیش بینی می‌کند. این مراسم به نام «ریگ وَ کوزه» معروف است.

برخی آیین های نوروزی در منطقه خراسان جنوبی، جنبه‌ی تدارکاتی و آمادگی دارند که مردم با انجام آنها، خود را از هر جهت برای بزرگداشت نوروز و مراسم آن آماده می‌کنند که عمده‌ترین آنها را  می‌توان در عنوان های زیر طبقه بندی کرد.

کاشت سرسوزی

کاشتن سرسبزی یا به قول بیرجندی‌ها سر سوزی یکی از آیین‌های پا بر جا در ایام عید است که حدود یک ماه مانده به عید در ظرف‌های کوچک یا بزرگ مقداری جو، گندم، عدس یا ماش می‌کارند تا روز عید سر سبز باشد.

برخی نیز روی جداره‌های کوزه‌های سفالی سر سبزی‌های بسیار زیبا و دلربایی به وجود می‌آورند. در بعضی از خانواده‌ها هم به نیت سلامتی افراد خانواده برای هر یک از آنها یک سر سبزی می‌کارند.

سمنوپزان

سمنوپزان یکی دیگر از مراسم‌های پر رنج و زحمت، پرطرفدار و تشریفاتی نوروز است که برای انجام آن ۴۰ تا ۵۰ روز مانده به نوروز خانم‌ها ظرف‌هایی وسط حیاط یا پشت بام می‌گذاشتند تا از آب باران پر شود همزمان نیز مقداری گندم در پارچه‌های سفید و نازک به نام صافی می‌ریختند تا در آب خیس شود یا اینکه روی تگیجه (تشت مانندی پهن و بافته شده از ساقه‌های گز) می‌گذاشتند و پیوسته آن را با آب نگه می‌داشتند تا گندم‌ها جوانه بزنند.

پس از این کار آنها را در جایی پهن می‌کردند تا خشک شود و برای آسیاب کردن یا (دستاس) آماده شود پس از الک کردن آردها آن را با مقداری آرد معمولی مخلوط می‌کردند.

نزدیکی‌های عید آردها را خمیر و با انواع ادویه مثل زردچوبه، دارچین و سیاه دانه و کراویه مخلوط می‌کردند. با آماده شدن آرد آن را به صورت گرده‌های کوچک یا بزرگ درآورده، در دیگچه‌های مسی به نام (قلیف) گذاشته روی اجاق پر از آتش می‌گذاشتند و روی قلیف‌ها را نیز با آتش می‌پوشاندند و پس از آماده شدن آنها را به تکه‌های مناسب تقسیم و به همراه آجیل از میهمانان نوروزی پذیرایی می‌کردند.

فراهم کردن آذوقه و بُنَه

مهمان داری، دعوتی دادن و پذیرایی های یک وعده ای یا چند شبانه روزی، از دیگر ره آوردهای نوروزی بود. پیش از شب نوروز، هر کسی هرجا بود برای دست بوسی بزرگ‌ترها و دیدار اقوام و خویشان، می‌کوشید خود را به زادگاهش برساند. اقوام و خویشان از روستاهای اطراف با بار و بندیل می‌آمدند و آسوده خاطر با خَر و خورجین، لنگر می‌انداختند. بر این اساس بود که همه  می‌کوشیدند قبل از عید، انواع خوراکی‌ها اعم از آرد، نان، قند و چای، انواع تنقلات و آجیل را به همراه آذوقه چهارپایان تدارک ببینند تا به قول معروف، سرسال و ماه نو  خانه‌شان خالی، دستشان تنگ و " چشم وردستِ " کسی نباشند.

بَنَه: بیشتر به انواع تنقلات اطلاق می‌شد که شامل تنقلات بومی و محلی می‌شود و در اصطلاح به آن در اَجول یا خَاْشوک می‌گویند و شامل: عناب، بادام، مغز داک، بنه، سنجد، کَنو (شاهدانه)، تخم خربزه، هندوانه می‌شود.

مادر بزرگ‌ها، گاهی خرما، کشمش، نقل نَخودی و نُقل سفید که بازاری و خریدنی بود، در جیب هایشان داشتند تا هنگام روبرو شدن با بچه‌ها، به آن‌ها بدهند.

دوخت و دوزِ ِسرْسالی

تهیه لباس نو در آغاز سال جدید برای مردم آن قدر مهم است که دربرخی آبادی‌ها، مردم نوروز را به «عید لباس نو» می‌شناسند.

مردم خراسان جنوبی مقیدند که صبح نوروز را با پوشیدن یک دست لباس تازه دوخته یا تمیز آغاز کنند. هر کس به هر اندازه فقیر یا گرفتار کار و بار باشند، برای این روز یک دست لباس نو آماده می‌کند تا بپوشد، به همین دلیل در برخی مناطق به «عید لباس نو» معروف است.  

مردم لباس نو را مایه خوش یُمنی می‌دانند و معتقدند: اگر سرِ سال و ماه نو، لباس نو بپوشند، غم‌ها و غصه‌ها، به سال بعد منتقل می‌شود، به همین دلیل بعضی نوروز را در عید لباس نو،  می‌نامند و می‌کوشند به هر شرایطی شده، لحظات اول سال را لباس تازه بپوشند.

بی بی گردی

مراسم بی بی گردی مختص ۱۲ فروردین ماه است که به منظور ایجاد روزی شاد برای افراد کهنسال خانواده برگزار می‌شد طوری که مردم با رفتن به روستای کارشک در خضری دشت بیاض کنار زیارتگاه اتراق و خشتی از گل درست می‌کردند، شمع پنبه ای روشن روی آن قرار داده و فردی خشت را روی سرش می‌گذاشت و آن را در چاهی می‌انداخت، بعد اطرافیان از نانی که زنان روستا پخته بودند می‌خوردند.

هدف از برگزاری این مراسم را گذراندن روزی شاد برای افراد کهنسال فامیل که نمی‌توانستند ۱۳ نوروز با اطرافیان به فضای طبیعت بروند بوده است.

رسم شاه مولایی

یکی دیگر از مراسم خراسان جنوبی رسم شاه مولایی است که در مناطق شهری و روستایی استان مرسوم است و انجام آن بدین ترتیب است که چند روز مانده به نوروز افراد خیر و معتمدان محل با مراجعه به ثروتمندان اقدام به تهیه اجناس مورد نیاز نیازمندان کرده و آنها را بین افراد نیازمند تقسیم می‌کنند.

اهالی بیرجند قدیم اعتقاد داشتند که شام شب عید به هر قیمت که شده باید پلو باشد. فقیر و ثروتمند خود را مقید به تهیه و پختن پلو در شب عید می‌دانستند. این هم از رسومی است که امروزی‌ها شاید با شنیدنش به تعجب و خنده وا داشته شوند چرا که بسیاری در قدیم‌الایام استطاعت تهیه پلو و حتی نان گندم را برای یک هفته هم نداشته‌اند چه رسد برای همه سال و تنها نوروز به نوروز، آن هم با کلی سختی و مشقت چشمشان به پلو می‌افتاده است.

حنابندان

پاکیزه بودن در هنگام ورود سال نو نیز از آدابی است که اهالی بیرجند مقید به انجام آن هستند و اعتقاد دارند که سال نو را باید با تنی پاک آغاز کرد.

مردم خراسان جنوبی بر این باورند که حنا بستن سنت دینی است و مایه شادابی و احساس جوانی وزنده دلی می‌شود و چون در روز نوروز باید شاد و سرحال بود، حنا می‌بندند.

 منوچهری دامغانی به این رسم کهن ایرانی در قرن پنجم اشاره کرده و در مسمطّی که در وصف بهار و گرامی داشت آن سروده، از استقبال پرندگان برای گرامی داشت بهارسخن گفته و به رسم حنابستن اشاره نموده و گفته:

گویی بطّ سفید جامه به صابون زده است/ کبک  دری ساق پای در قَدح خون زده است                                                        

هنوز هم گروهی از مردم به ویژه بزرگسالان با آمدن عید نوروز با رنگ کردن موهای سر و انگشتان خود با حنا به استقبال نوروز می‌روند.

خانه تکانی

 همزمان با فرا رسیدن ماه نوروز، زنان و مردان خانه های خود را تمیز می‌کنند، مردان بیشتر به رفع نواقص ساختمانی و زنان و دختران بیشتر به گردگیری، شستن فرش‌ها، ملافه‌ها و تمام اشیاء شستنی می‌پردازند و غبار را از همه چیز می‌گیرند، چون معتقدند که اگر گرد و غبار سال گذشته را از خانه های خود پاک نکنند و سال نو فرا برسد، اندوه و غم سال گذشته، خود را به سال نو هم منتقل خواهد کرد.

روز علفه

مردم بیرجند و برخی از شهرستان های خراسان جنوبی برای اینکه صبح نوروز را با شادی و سلامتی آغاز کنند، عصر آخرین روز اسفندماه، گروه گروه به مزارع و یا کشمان ها و باغستان های اطرافشان می‌روند تا به اصطلاح مردم با "پاوَرسبزه گذاشتن" به پیشواز بهاری بروند که دارد می‌آید، به همین منظور روی سبزه‌ها می‌نشینند و ساعاتی را با خوردن تنقلات دور هم می‌گذرانند.

آخرین کاری که برای عید انجام می‌دادند حمام رفتن و استحمام بود که معمولاً در روز یا شب قبل از عید صورت می‌گرفت که وقت سال تحویل همه شسته و تمیز بودند.

اجرای مراسم نوروز چند روز ادامه داشت که در این میان بعضی از ایام برجستگی خاصی داشتند و برنامه هایی در آن اجرا می‌شد که هنوز هم با اندکی تفاوت اجرا می‌شود.

اجرای برنامه «نوروز بازار» در استان

مدیرکل میراث فرهنگی خراسان جنوبی در گفت و گو با خبرنگار مهر از اجرای برنامه «نوروز بازار» در استان خبر داد و گفت: این برنامه با هدف معرفی آداب و روسوم و آیین های مردم خراسان جنوبی در نوروز برگزار می‌شود.

حسن رمضانی با بیان اینکه این برنامه در تعطیلات نوروزی امسال در ۱۲ استان کشور از جمله خراسان جنوبی اجرا می‌شود، بیان کرد: در اجرای این برنامه تلاش می‌شود تا آیین هایی قدیمی مردم خراسان جنوبی برای استقبال از نوروز و آیین های نوروزی مردم استان که قابلیت احیا دارند، اجرا شوند.

وی، اجرای مراسم کوزه شکنی را یکی از آیین‌ها عنوان کرد و افزود: این آیین که در شهرستان قاین برگزار می‌شد مردم کوزه ای را به نماد دور ریختن بدی‌ها و ناراحتی‌ها می‌شکنند و به جای آن سبوی جدید را می‌گذارند که در واقع نماد آبادانی و خوشبختی در سال جدید است.

مدیرکل میراث فرهنگی خراسان جنوبی ادامه داد: این آیین روز ۲۶ اسفند ماه جاری در مجموعه باغ و عمارت اکبریه اجرا می‌شود.

رمضانی عنوان داشت: اجرای موسیقی ساز و دهل و سورنا یکی دیگر از آیین های مردم خراسان جنوبی بوده که در گذشته در بسیاری از شهرها و روستاهای آغاز سال نو با آوای موسیقی همراه بود و گروهی با سورنا و ساز و دهل آمدن نوروز را به مردم اطلاع می‌دادند.

راه اندازی ۲۵ بازارچه نوروزی

وی اضافه کرد: به همین جهت در روز پنج شنبه ۲۷ اسفند ماه جاری این برنامه در چهار شهرستان استان به عنوان آغاز جشن های نوروزی بازسازی و برگزار می‌شود.

به گفته وی امسال در قالب برنامه نوروز بازار گروه های موسقیی در شهرهای بیرجند، قاین، نهبندان و خوسف آغاز جشن های نوروزی را نوید خواهند داد.

مدیرکل میراث فرهنگی خراسان جنوبی ادامه داد: در حاشیه این مراسم نیز به مردم سبزه اهدا خواهد شد.

رمضانی همچنین از راه اندازی ۲۵ بازارچه نوروزی در استان در تعطیلات نوروزی امسال خبر داد و گفت: در این بازارچه‌ها که در محل جاذبه های گردشگری استان راه اندازی می‌شود علاوه بر عرضه و فروش صنایع دستی استان، پخت غذاهای محلی و اجرای آیین های مردم استان را خواهیم داشت.